تربیت در سیره و سخن امام حسن مجتبی (علیه‌السلام)

منتشر شده در یکشنبه, 30 آذر 1393 00:22

نوشته شده توسط کارگروه فرهنگی

بازدید: 2228

برای ساختن جامعه‏ ای نمونه و تربیت انسان‏ های كامل و سالم، اصول و روش هایی لازم است كه انسان در سایه آن‏ها بتواند به دور از هر گونه انحراف مسیر سعادت را بپیماید.
ارائه كامل‏ترین و سالم‏ترین روش‏ های اطمینان بخش تربیتی، انسان را به سعادت حقیقی و زندگی جاودانه و رضای پروردگار متعال نزدیك می‏كند. این شیوه‏ها را می‏توان از زندگی و رفتار و گفتار اسوه‏های حقیقی دین اسلام و پیشوایان راستین به دست آورد.

در این نوشتار به بررسی سیره تربیتی امام حسن مجتبی علیه السلام می‏پردازیم، به امید این كه بتوانیم از راه و روش آن پیشوای معصوم كمال بهره را برده و در پرتو رهنمودهای نورانی‌اش تربیت‏شویم.

 
ضرورت تربیت

انسان موجودی متعالی و دارای استعداد رسیدن به كمال است و برای سیر تكاملی خویش نیازمند پیروی از یك روش تربیتی قوی و كامل می‏باشد. انسان فاقد تربیت، فاقد همه چیز است، پس باید به دنبال تربیت روح و روان خویش باشد.

امام مجتبی علیه السلام در زمینه ضرورت تربیت روحی و معنوی انسان و تغذیه روان او می‏فرماید:«عجبت لمن یتفكر فی ماكوله كیف لا یتفكر فی معقوله، فیجنب بطنه ما یؤذیه و یودع صدره ما یردیه; (1) تعجب می‏كنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر می‏كند (كه سالم و بهداشتی باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمی‏اندیشد، در نتیجه شكم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ می‏كند ولی سینه‏اش را در مقابل آن چه آن را پست می‏گرداند رها می‏كند.»
امام مجتبی

 
بخش اول: عوامل تربیت
الف: خانه و خانواده

خانواده از مهمترین عوامل تربیتی محسوب می‏شود كه هدف از آن، ایجاد و پرورش نسل و هدایت آن به سوی اهداف صحیح تربیت می‏باشد. خانواده كانون مقدسی است كه در پرتو پیوند زناشویی دو انسان پایه گذاری شده و با پیدایش فرزند جلوه‏ای تازه به خود می‏گیرد. نتیجه این پیوند فرزندانی است كه هركدام ممكن است در آینده سرباز یا سربار جامعه باشند. روانشناسان اجتماعی، خانواده را یكی از پاسداران آثار تمدن می‏دانند. در مورد تاثیر و نقش خانواده در روند صحیح تربیت از امام مجتبی علیه السلام سخنان قابل توجهی به ما رسیده است.

 
نقش پدر صالح

پدر كه ركن مهم خانواده است‏باید دارای شرایط و صفات پسندیده‏ای باشد.امام مجتبی علیه السلام به مردی كه برای نظر خواهی به حضورش آمده بود، فرمود: «شایسته است كه همسر دخترت مردی با تقوا و مومن باشد. زیرا اگر او دختر تو را دوست‏بدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر از او خوشدل نباشد به وی ستم روا نمی‏دارد.» (2)

مطمئنا اگر پدر به عنوان مدیر خانواده فردی صالح و باایمان باشد همسر و سایر اعضای خانواده را در پرتو مهر و محبت‏خویش قرار داده و در اثر شایستگی‏های معنوی خویش، كانون خانواده را به محیطی امن تبدیل نموده و زمینه تربیت فرزندانی باایمان و مسؤولیت‏پذیر را فراهم خواهد نمود.

 
تاثیر مادر شایسته

مادر نقش قابل توجهی در رشد و شكوفایی استعداد فرزندان در محیط خانه دارد تا آن جا كه یكی از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته‏اند. حضرت مجتبی علیه السلام در مورد نقش ویژه مادر در ساختار شخصیت افراد سخنی دارد كه ما را در درك این مهم یاری می‏كند.

آن حضرت هنگامی كه با معاویه مناظره می‏كرد، در مورد یكی از علل شقاوت معاویه و سعادت خویش به نقش مادر اشاره كرده و فرمود: « چون مادر تو هند است و در دامن چنین زن پست و فرومایه‏ای پرورش یافته‏ای این گونه اعمال زشت از تو سر می‏زند و سعادت ما خانواده در اثر تربیت مادرانی پاك همچون فاطمه علیها السلام و خدیجه علیها السلام می‏باشد.» (3)

مادر به عنوان یك موجود عاطفی در ایجاد محیطی آرام برای فرزندان موثر است، و نقش تعیین كننده‏ای از هنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به سن آموزش كودكان دارد. به ویژه در دوران بارداری و هنگام شیر دادن كه شخصیت روانی و اخلاقی كودك ساخته می‏شود، مادر منبع تغذیه مستقیم كودك می‏باشد.

بر این اساس ایمان و اخلاق و الدین كه دو ركن مهم خانواده هستند شرط اساسی در نیل به اهداف بلند تربیت می‏باشد.

 
ب: دوستان

بعد از خانواده دوستان و هم بازی‏ها و هم كلاسی‏های یك كودك می‏توانند به عنوان یك عامل محیطی در تربیت و خلق و خوی او تاثیرگذار باشند. كودك و نوجوان گرایش زیادی به دوستان هم سن و سال خود دارد و بدون تردید این همنشینی و هم‏گرایی دوستان در یكدیگر موثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صمیمی یك نیاز طبیعی است و لذت بخش‏ترین ساعات زندگی برای یك كودك و نوجوان لحظاتی است كه با دوستان سپری می‏كند.

پیشوایان معصوم ما ضمن بیان اثرهای مثبت و منفی رفاقت و همنشینی، پیروان خود را به مصاحبت‏با افراد شایسته سوق داده‏اند.

حضرت مجتبی علیه السلام در این رابطه به فرزندش می‏فرماید: «یا بنی لا تواخ احدا حتی تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضیت العشرة فآخه علی اقالة العثرة و المواساة فی العسرة; (4)

فرزندم! با هیچ كس دوستی نكن مگر این كه از رفت و آمد (و خصوصیات روحی واخلاقی) او آگاه گردی، هنگامی كه دقیقا بررسی نمودی و معاشرت با او را برگزیدی، آنگاه با او براساس گذشت و چشم پوشی از لغزش‏ها و یاری كردن در سختی‏ها دوستی كن.»

 
ج - تشكُلها و محافل اجتماعی

انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تاثیر رفتارها و حركات شركت كنندگان در آن‏ها قرار می‏گیرد.

امام حسن مجتبی علیه السلام در سخنی هم به اصل تاثیر مجالس اجتماعی اشاره دارد و هم به شركت در محافل سالم و مفید توصیه و ترغیب می‏فرماید، آن جا كه می‏فرماید: «من ادام الاختلاف الی المسجد اصاب احدی ثمان: آیة محكمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة منتظرة و كلمة تدله علی الهدی او ترده عن ردی; هر كس پیوسته به مساجد برود یكی از هشت‏بهره را خواهد برد: آیه و نشانه‏ای محكم، برادری سودمند، علمی نو، رحمتی مورد انتظار، سخنانی كه او را به راه راست هدایت می‏كند و یا سخنی كه او را از هلاكت می‏رهاند.» (5)
امام مجتبی

بخش دوم: شیوه‏های تربیت
1 - استفاده از حس كمال جویی

كودكان و نوجوانان فطرتا كمالات و صفات زیبای انسانی را دوست دارند. مربی می‏تواند از طریق ارضأ صحیح تفوق خواهی، متربیان خود را به سوی اهداف مورد نظر خویش هدایت كند، و آنان را با دلگرمی و نشاط به كسب كمالات وادار سازد. امام مجتبی علیه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت كرده و به آنان فرمود: «همه شما كودكان اجتماع امروز هستید و امید می‏رود كه بزرگان جامعه فردا باشید، دانش بیاموزید و در كسب علم كوشش كنید، هر كدام كه نمی‏توانید در مجلس درس مطالب استاد را حفظ كنید آن‏ها را بنویسید و نوشته‏ها را در منزل نگهداری نمایید تا در موقع لزوم مراجعه كنید.» (6)

آن حضرت با این روش صحیح تربیتی فرزندان را به كسب دانش و درس خواندن ترغیب و تشویق می‏كند و آنان به این طریق با عشق و علاقه به دنبال كسب دانش و سایر كمالات بشری می‏روند و در این شیوه، نیازی به تهدید و مجازات نیست.

 

2 - معرفی اسوه‏های تربیت

كودك و نوجوان فطرتا به دنبال الگو می‏گردد و این خواسته درونی او در حس تقلید وی جلوه می‏كند.

والدین و مربیان باید با معرفی الگوهای صحیح، حس تقلید او را جهت دهند. آن چه در این میان اهمیت ویژه دارد شناساندن الگوهای راستین و نمونه‏های كامل در به وجود آوردن صفات پسندیده در نهاد فرزندان است. این شیوه در قرآن كریم فراوان دیده می‏شود. قرآن كریم با معرفی الگوهای كامل و بی عیب و نقص، در آموزش خوبی‏ها و كمالات و فضائل انسانی بهره می‏گیرد. حضرت مجتبی علیه السلام نیز به پیروی از قرآن در سیره تربیتی خویش این روش را دنبال می‏كند. آن حضرت بعد از شهادت علی علیه السلام خطابه بلیغی ایراد كرد و در ضمن آن به معرفی شخصیت ممتاز علی علیه السلام پرداخته و می‏فرماید: «ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت كه در هیچ كار نیكی، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی نمی‏توانند به او برسند، او به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله جهاد می‏كرد و جان خود را فدای او می‏نمود.» آن گاه با شمردن صفات دیگر امیرمؤمنان علیه السلام او را به عنوان امام و الگوی مردم مطرح می‏كند. (7)

 

3 - ایجاد خودباوری و عزت نفس در كودكان

به وجود آوردن خودباوری و عزت نفس در كودكان، آن هارادر زندگی آینده موفق‏تر خواهد نمود. این صفت زیبا را می‏توان از همان دوران كودكی و با شیوه‏های مختلف در او پرورش داد. برخی از آن شیوه‏ها عبارتند از:

 
یك) احترام به كودك

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بارها امام حسن و امام حسین علیه السلام را در ایام كودكی احترام می‏نمود. روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نشسته بود كه آن دو كودك وارد شدند، پیامبر به احترام آن‏ها از جای برخواسته و به انتظار ایستاد، لحظاتی طول كشید، آن‏ها نرسیدند. رسول اكرم صلی الله علیه و آله به طرف كودكان پیش رفت و از آنان استقبال نمود، بغل باز كرد و هر دو را بر دوش خود سوار نمود و به راه افتاد و به آنان فرمود: «فرزندان عزیز، مركب شما چه خوب مركبی است و شما چه سواران خوبی هستید!» (8)

در روایت دیگری عبدالله بن عباس می‏گوید: «با پیامبر صلی الله علیه و آله به خانه فاطمه علیها السلام رفتیم. حسن علیه السلام (كه كودكی بیش نبود) صورتش را شسته و تمیز و پاكیزه از منزل بیرون آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله حسن علیه السلام را در آغوش گرفته و بوسید و سپس فرمود: «این پسر من آقاست.» (9)

 
دو) همبازی شدن با او

كودكان و نوجوانان از بازی و ورزش لذت می‏برند و به این وسیله ضمن آشنایی بیشتر با جهانی كه در آن زندگی می‏كنند رشد یافته و در عین حال فرصت‏های خوبی را برای بیان احساسات و عواطف خود می‏یابند. همبازی شدن والدین و بزرگترها با آنان در ایجاد خودباوری در وجود‌شان نقش مهمی دارد. ابورافع یكی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله روزی با امام حسن علیه السلام كه كودك خردسالی بود، همبازی شد. آنان روی قرار دوش گرفتن از همدیگر بازی می‏كردند. هنگامی كه نوبت‏سواری به ابورافع می‏رسید، حضرت مجتبی علیه السلام به او می‏فرمود: عجب دارم از تو كه می‏خواهی بر دوش كسی سوار شوی كه پیامبر صلی الله علیه و آله او را بر دوش خود سوار می‏كند. وقتی نوبت‏سواری امام حسن علیه السلام می‏شد، ابورافع می‏گفت: همانطوری كه تو به من سواری ندادی من هم تو را سوار نمی‏كنم. حضرت به او فرمود: آیا میل نداری كسی را كه پیامبر صلی الله علیه و آله بر دوش خود می‏نشاند بر دوشت‏سوار كنی؟ ناچار ابورافع طفل را بر دوش خود سوار می‏كرد.

شخصیت روحی این كودك از خلال گفتار و كیفیت استدلالش پیداست. طفلی را كه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آغوش خود پرورش داده و شخصیت روانی او را احیأ نموده است، بزرگی خود را باور دارد و هرگز با ذلت و زبونی سخن نمی‏گوید. (10)

 
سه) انتخاب نام زیبا برای كودك

نام كودك نقش مهمی در شخصیت او ایفا می‏كند. باید برای طفل نامی را انتخاب كرد كه بعدها به خاطر آن مورد استهزأ و تحقیر قرار نگیرد و در آینده احساس حقارت نكند. نامی كه یادآور وابستگی او به خداوند متعال بوده و نشانگر فرهنگ و مكتب او باشد. سیره عملی امام مجتبی علیه السلام در نامگذاری فرزندان خویش گواه روشنی بر توجه آن حضرت به این مهم می‏باشد. نام فرزندان پسر آن حضرت عبارتند از: حسن، زید، قاسم، عمرو، عبدالله، عبدالرحمن، حسین، طلحه و نام فرزندان دختر او عبارتند از:‌ام الحسن،‌ام الحسین، فاطمه،‌ام عبدالله،‌ام سلمه، رقیه. (11)

 
چهار) مشورت با فرزندان

یكی از شیوه‏های شخصیت دادن به فرزندان، مشورت كردن با آن‏هاست. امام مجتبی علیه السلام ضمن توصیه به این كار پسندیده، با فرزندان خویش در موارد مختلف مشورت می‏كرد و بدین وسیله شخصیت آنان را پرورش داده و در آن‏ها عزت نفس ایجاد می‏نمود. روزی معاویة بن خدیج‏به عنوان خواستگار به منزل آن حضرت آمد، حضرت مجتبی علیه السلام به او فرمود: « انا قوم لا نزوج نسأنا حتی نستامرهن; (12)

ما قومی هستیم كه دختران خود را بدون نظرخواهی و مشورت با خودشان، شوهر نمی‏دهیم.»

 
پنج) سلام كردن به كودكان

حضرت مجتبی علیه السلام می‏فرماید:

«هر كس قبل از سلام كردن به سخن آغاز كند، او را جواب ندهید.» (13)

این سخن در مورد معاشرت والدین با كودكان اهمیت ویژه‏ای می‏یابد، زیرا كودكی كه به او سلام داده شود و بدین وسیله از وی احترام نمایند، لیاقت و شایستگی خود را باور می‏كند و از همان دوران كودكی احساس می‏كند كه دیگران برای او اهمیت و ارزش قائل هستند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «پنج چیز را تا لحظه مرگ ترك نمی‏كنم...یكی از آن‏ها سلام دادن به كودكان است.» (14)

 
4 - مطابقت رفتار با گفتار

والدین و مربیان اگر به گفته‏های خویش جامه عمل بپوشانند، بهترین و مؤثرترین و پرثمرترین شیوه را در تربیت‏به كار گرفته‏اند و به طور غیرمستقیم و ناخودآگاه متربیان را تحت تاثیر قرار داده‏اند. پندها و نصیحت‏های مربیان و والدین زمانی بر فرزندان موثر واقع خواهد شد كه آنان هر یك نمونه‏ای عملی از آن توصیه باشند و گفتار خویش را با عمل هماهنگ سازند.

حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام یكی از دوستان خود را كه شایسته تمجید آن بزرگوار بود با صفات زیبائی معرفی كرد و در ضمن خصلت‏های پسندیده او می‏فرمود: « كان لا یقول ما لا یفعل و یفعل ما لا یقول; (15) او آن چه را كه عمل نمی‏كرد، نمی‏گفت و كارهایی را كه نگفته بود انجام می‏داد.»

1) الدعوات، قطب الدین راوندی، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407 ه. ق، ص 144 و 145.

2) مكارم الاخلاق، ص 233.

3) احتجاج طبرسی، ج 1، ص 279.

4) تحف العقول، ص 233.

5) تحف العقول، ص 235.

6) منیة المرید، ص 340.

7) منتهی الآمال، ج 1، ص 225.

8) كودك فلسفی، ج 1، ص 115.

9) اعلام الوری، ص 211.

10) كودك فلسفی، ج 2، ص 133.

11) الارشاد، ج 2، ص 16.

12) حیاة الحسن علیه السلام، ج 1، ص 329.

13) مسند الامام المجتبی علیه السلام، ص 688.

14) الخصال، ج 1، ص 271.

15) تحف العقول، ص 234.

منبع: تبیان